عدالت حمل‌ونقلی؛ چالش‌ها و راهکارها
دسترسی افراد معلول به حمل و نقل همگانی یک حق اساسی و یکی از پایه‌های مهم استقلال، مشارکت اجتماعی و برابری فرصت‌ها برای این افراد است. در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، قوانینی برای تضمین این دسترسی وجود دارد، اما چالش‌های اجرایی و عملی همچنان پابرجاست.
مهم‌ترین چالش‌ها در دسترسی افراد معلول به حمل و نقل عمومی:
- زیرساخت‌های فیزیکی نامناسب:
- ایستگاه‌ها: نبود رمپ مناسب، پله‌های زیاد، عرض ناکافی درگاه‌ها، عدم وجود آسانسور یا پلکان برقی در ایستگاه‌های مترو و اتوبوس تندرو، کف‌پوش‌های لغزنده یا ناهموار، نبود علائم برجسته یا خط‌کشی هدایت‌گر برای نابینایان، تابلوهای اطلاع‌رسانی غیرقابل دسترس
- وسایل نقلیه: نبود رمپ یا بالابر برای سوار و پیاده شدن (به ویژه در اتوبوس‌ها)، راهروهای باریک، نبود فضای کافی برای ویلچر در داخل وسایل نقلیه، نبود تسمه‌های ایمنی مناسب برای تثبیت ویلچر، صندلی‌های بدون دسته نگهدارنده یا بلندتر از حد استاندارد، نبود علائم صوتی و نمایشگرهای بصری برای اعلام ایستگاه‌ها.
- نبود وسایل نقلیه قابل دسترس: تعداد بسیار کم اتوبوس‌ها، واگن‌های مترو یا تاکسی‌های مجهز به امکانات دسترسی (مانند رمپ، بالابر، فضای ویلچر) در ناوگان حمل و نقل همگانی.
- مشکلات در اطلاعات و ارتباطات:
- نبود اطلاعات به‌روز، دقیق و قابل دسترس (صوتی، بصری، ساده‌سازی شده) درباره مسیرها، زمان‌بندی‌ها، ایستگاه‌های مجهز و دسترسی‌پذیری خطوط.
- عدم آگاهی کافی پرسنل (رانندگان، ماموران ایستگاه) نسبت به نیازهای افراد معلول و نحوه کمک به آن‌ها.
- نبود سیستم‌های اطلاع‌رسانی صوتی و تصویری کافی در داخل وسایل نقلیه و ایستگاه‌ها.
- نگرش‌ها و آگاهی‌های اجتماعی:
- وجود نگرش‌های ترحم‌آمیز، بی‌توجهی یا عدم درک نیازهای افراد معلول در بین برخی پرسنل و شهروندان.
- عدم آگاهی عمومی کافی درباره حق دسترسی و اهمیت آن.
- چالش‌های اقتصادی و اجرایی:
- هزینه بالای مناسب‌سازی ناوگان موجود و ساخت ایستگاه‌ها و وسایل نقلیه جدید با استانداردهای دسترسی‌پذیری.
- نبود نظارت و اجرای قاطع قوانین موجود.
- نبود برنامه‌ریزی یکپارچه و بلندمدت برای دسترسی‌پذیری در تمام بخش‌های حمل و نقل همگانی.
راهکارها و اقدامات لازم برای بهبود وضعیت:
- اجرای قاطع قوانین: نظارت و پیگیری جدی بر اجرای قوانین مصوب (مانند قانون حمایت از حقوق معلولان در ایران و کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت که ایران به آن پیوسته است).
- مناسب‌سازی تدریجی زیرساخت‌ها:
- نصب رمپ، آسانسور، پلکان برقی و علائم هدایت‌گر در تمام ایستگاه‌های جدید و قدیمی (به صورت پلکانی).
- تجهیز تدریجی ناوگان اتوبوس‌رانی، مترو و اتوبوس تندرو به رمپ/ بالابر و فضای مخصوص ویلچر.
- استانداردسازی کف‌پوش‌ها، عرض درها و راهروها.
3. افزایش تعداد وسایل نقلیه قابل دسترس: اختصاص بودجه برای خرید اتوبوس‌ها، واگن‌های مترو و تاکسی‌های کاملاً دسترسی‌پذیر و اولویت‌دهی به استفاده از آن‌ها در خطوط پرتردد.
- بهبود سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی:
- توسعه اپلیکیشن‌ها و وبسایت‌های دسترسی‌پذیر با اطلاعات دقیق مسیرها، دسترسی‌پذیری ایستگاه‌ها و وسایل نقلیه.
- نصب سیستم‌های اعلام ایستگاه به صورت صوتی و تصویری در همه وسایل نقلیه و ایستگاه‌ها.
- آموزش اجباری و مستمر پرسنل در مورد برخورد مناسب، کمک صحیح و استفاده از تجهیزات مربوط به افراد معلول.
- ارتقای آگاهی عمومی: اجرای کمپین‌های آموزشی و تبلیغاتی برای تغییر نگرش جامعه و ترویج فرهنگ احترام به حقوق و استقلال افراد معلول.
- توسعه خدمات تکمیلی:
- تقویت سرویس‌های حمل‌ونقل اختصاصی (پاراترنزیت) برای افرادی که حتی با مناسب‌سازی نیز امکان استفاده کامل از حمل و نقل همگانی معمول را ندارند.
- توسعه و حمایت از سرویس‌های تاکسی‌های مناسب‌سازی شده (مانند تاکسی‌های ویلچربر).
- مشارکت افراد معلول: درگیر کردن سازمان‌های مردم‌نهاد و افراد دارای معلولیت در تمام مراحل برنامه‌ریزی، طراحی، اجرا و نظارت بر پروژه‌های حمل و نقل عمومی.
وضعیت در ایران:
- قانون حمایت از حقوق معلولان (مصوب 1397): این قانون تکالیف مشخصی را برای مناسب‌سازی حمل‌ونقل همگانی (شهری، بین‌شهری، ریلی، هوایی) و دسترسی‌پذیری ایستگاه‌ها و پایانه‌ها تعیین کرده است.
- پیشرفت‌ها: در سال‌های اخیر اقداماتی صورت گرفته است، مانند مناسب‌سازی برخی ایستگاه‌های مترو (به ویژه خطوط جدیدتر) با آسانسور و رمپ؛ خرید تعدادی اتوبوس و تاکسی مجهز به رمپ، راه‌اندازی سرویس پاراترنزیت در برخی شهرها
- چالش‌های جدی: سرعت مناسب‌سازی کند، ناوگان قابل دسترس بسیار محدود، غیرقابل دسترسی بودن بسیاری از ایستگاه‌های قدیمی مترو و اتوبوس، عدم نظارت کافی بر اجرای قانون و بهبود آگاهی پرسنل و جامعه
دسترسی کامل و عادلانه افراد معلول به حمل‌ونقل همگانی نه یک لطف، بلکه یک حق انسانی و شهروندی است. تحقق این حق نیازمند عزم جدی، اختصاص بودجه کافی، برنامه‌ریزی بلندمدت، اجرای قاطع قوانین، آموزش گسترده و مهم‌تر از همه، مشارکت فعال خود افراد معلول در فرآیند تصمیم‌گیری و نظارت است. تنها در این صورت می‌توان جامعه‌ای فراگیر ساخت که در آن همه افراد، صرف نظر از توانایی‌های جسمی یا ذهنی، امکان جابجایی آزادانه و مشارکت کامل در زندگی اجتماعی را داشته باشند.
مهندس نوید خورشیدی